มิลินทปัญหาแปลยกศัพท์ สีวิราชจักขุทานปัญหา เฉพาะแปล

 

๕. สิวิราชจกฺขุทานปญฺโห	๕. สีวิราชจักขุทานปัญหา ปัญหาว่าด้วยการพระราชทานจักษุของพระเจ้าสีวิ
๕. “ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห เอวํ ภณถ ‘สิวิราเชน ยาจกสฺส จกฺขูนิ ทินฺนานิ, อนฺธสฺส สโต ปุน ทิพฺพจกฺขูนิ อุปฺปนฺนานี’ติ, เอตมฺปิ วจนํ สกสฏํ สนิคฺคหํ สโทสํ ‘เหตุสมุคฺฆาเต อเหตุสฺมิํ อวตฺถุสฺมิํ นตฺถิ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาโท’ติ สุตฺเต วุตฺตํ, ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, สิวิราเชน ยาจกสฺส จกฺขูนิ ทินฺนานิ, เตน หิ ‘ปุน ทิพฺพจกฺขูนิ อุปฺปนฺนานี’ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา; ยทิ ทิพฺพจกฺขูนิ อุปฺปนฺนานิ, เตน หิ ‘สิวิราเชน ยาจกสฺส จกฺขูนิ ทินฺนานี’ติ ยํ วจนํ, ตมฺปิ มิจฺฉาฯ	๕. ราชา มิลินฺโท พระราชาทรงพระนามว่า มิลินท์ อาห ตรัสถามแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนผู้เจริญ,ตุมฺเห ท่านทั้งหลาย ภณถ ย่อมกล่าว เอวํ อย่างนี้ อิติ ว่า จกฺขูนิ นัยน์ตาทั้งหลาย สิวิราเชน อันพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ ทินฺนานิ พระราชทานแล้ว ยาจกสฺส แก่ยาจก (บุคคลผู้มาขอ), (สิวิราชสฺส) เมื่อพระราชาทรงพระนามว่า สีวิ อนฺธสฺส  ทรงเป็นคนบอด สโต มีอยู่ ทิพฺพจกฺขูนิ ทิพจักขุทั้งหลาย[1]  อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว ปุน อีก ดังนี้, เอตมฺปิ วจนํ ข้อความแม้นี้ สกสฏํ เป็นคำเป็นไปกับด้วยข้อบกพร่อง[2]  สนิคฺคหํ เป็นไปกับด้วยการกล่าวข่ม สโทสํ เป็นไปกับด้วยโทษ. วจนํ ข้อความ (โดยนัยอันมาแล้ว) สุตฺเต ในพระสูตร  (ชื่อว่า จักขุสูตร [ขุ.อิติ.๒๕/๖๑] ) ภควตา อันพระผู้มีพระภาค วุตฺตํ ตรัสแล้ว อิติ ว่า อุปฺปาโท ความเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส แห่งทิพยจักษุ นตฺถิ ย่อมไม่มี เหตุสมุคฺฆาเต ในที่มีเหตุอันถอนขึ้นแล้ว (คือมังสจักษุอันเสียหายแล้ว) อเหตุสฺมิํ ในที่อันไม่มีเหตุ อวตฺถุสฺมิํ ในสิ่งอันไม่มีวัตถุ[3] ดังนี้, ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสน ผู้เจริญ ยทิ ผิว่า จกฺขูนิ นัยน์ตาทั้งหลาย สิวิราเชน อันพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ ทินฺนานิ พระราชทานแล้ว ยาจกสฺส แก่ยาจก[4], เตน หิ ถ้าอย่างนั้น ยํ วจนํ ข้อความใด อิติ ว่า ทิพฺพจกฺขูนิ ทิพยจักษุทั้งหลาย อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว ปุน อีก สิวิรญฺโญ แก่พระราชาทรงพระนามว่า สีวิ อนฺธสฺส ผู้ทรงเป็นคนบอด สโต มีอยู่ ดังนี้, ตํ วจนํ ข้อความนั้น มิจฺฉา เป็นอันผิดไป. ยทิ ผิว่า ทิพฺพจกฺขูนิ ทิพยจักษุทั้งหลาย อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว ปุน อีก, เตน หิ ถ้าอย่างนั้น ยํ วจนํ ข้อความใด อิติ ว่า จกฺขูนิ  ดวงตาทั้งหลาย สิวิราเชน อันพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ ทินฺนานิ พระราชทานแล้ว ยาจกสฺส แก่ยาจก ดังนี้, ตํ วจนํ ข้อความนั้น มิจฺฉา เป็นผิด[5].
อยมฺปิ อุภโต โกฏิโก ปญฺโห คณฺฐิโตปิ คณฺฐิตโร เวฐโตปิ เวฐตโร คหนโตปิ คหนตโร, โส ตวานุปฺปตฺโต, ตตฺถ ฉนฺทมภิชเนหิ นิพฺพาหนาย ปรวาทานํ นิคฺคหายา’’ติฯ	อยํ ปญฺโหปิ แม้ปัญหานี้ โกฏิโก มีเงื่อน  อุภโต โดยสองข้าง คณฺฐิตโร มีปมอันยิ่ง คนฺฐิโตปิ แม้กว่าปม เวฐตโร เป็นเงื่อนอันยิ่ง เวฐโตปิ แม้กว่าเงื่อน คหนตโร เป็นของยุ่งอันยิ่ง คหนโตปิ แม้กว่ายุ่ง, โส ปญฺโห ปัญหานั้น อนุปฺปตฺโต มาถึงโดยลำดับแล้ว ตว แก่ท่าน, ตุมฺเห ท่าน ฉนฺทํ ยังฉันทะ ตตฺถ ปญฺเห ในปัญหานั้น อภิชเนหิ ขอจงให้เกิด (มยฺหํ) แก่ข้าพเจ้า นิพฺพาหนาย เพื่อเป็นอุบายเครื่องนำออกไป นิคฺคหาย เพื่อข่ม ปรวาทานํ ซึ่งปรัปวาท ดังนี้.
‘‘ทินฺนานิ, มหาราช, สิวิราเชน ยาจกสฺส จกฺขูนิ, ตตฺถ มา วิมติํ อุปฺปาเทหิ, ปุน ทิพฺพานิ จ จกฺขูนิ อุปฺปนฺนานิ, ตตฺถาปิ มา วิมติํ ชเนหี’’ติฯ.	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร จกฺขูนิ จักษุทั้งหลาย สิวิราเชน อันพระราชาทรงพระนามว่า สีวิ ทินฺนานิ พระราชทานแล้ว ยาจกสฺส แก่บุคคลผู้ขอ, ตฺวํ มหาบพิตร มา อย่า วิมติํ ยังความสงสัย อุปฺปาเทหิ จงให้เกิดขึ้น ตตฺถ ปญฺเห ในปัญหานั้น, จ อนึ่ง จกฺขูนิ จักษุทั้งหลาย ทิพฺพานิ อันเป็นทิพย์ อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว, ตฺวํ ขอมหาบพิตร มา อย่า วิมติํ ยังความสงสัย ชเนหิ จงให้เกิดขึ้น ตตฺถ (ปญฺเห) ในปัญหานั้น ดังนี้.
‘‘อปิ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, เหตุสมุคฺฆาเต อเหตุสฺมิํ อวตฺถุสฺมิํ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชตี’’ติ?	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนผู้เจริญ ทิพฺพจกฺขุ ทิพจักขุ อุปฺปชฺชติ ย่อมเกิดขึ้น  เหตุสมุคฺฆาเต ในที่มีเหตุอันถอนขึ้นแล้ว อเหตุสฺมิํ ในที่อันไม่มีเหตุ อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ อปิ นุ โข บ้างหรือหนอ ดังนี้?
‘‘น หิ, มหาราชา’’ติฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร หิ ก็ ทิพฺพจกฺขุ ทิพจักขุ น อุปฺปชฺชติ ย่อมไม่เกิดขึ้น เหตุสมุคฺฆาเต  ในที่มีเหตุอันถอนขึ้นแล้ว อเหตุสฺมิํ ในที่อันไม่มีเหตุ อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ ดังนี้[6].
‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, เอตฺถ การณํ, เยน การเณน เหตุสมุคฺฆาเต อเหตุสฺมิํ อวตฺถุสฺมิํ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, อิงฺฆ ตาว การเณน มํ สญฺญาเปหี’’ติ?	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ปน ก็ การณํ เหตุ กิํ อะไร เอตฺถ ในเรื่องนี้ (อตฺถิ) มีอยู่, เหตุสมุคฺฆาเต  ในที่มีเหตุอันถอนขึ้นแล้ว อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ  อเหตุสฺมิํ ในที่อันไม่มีเหตุ ทิพฺพจกฺขุ ทิพจักขุ อุปฺปชฺชติ ย่อมเกิดขึ้น เยน การเณน เพราะเหตุใด, อิงฺฆ เชิญเถิด ตฺวํ ขอท่าน มํ ยังข้าพเจ้า สญฺญาเปหิ จงให้เข้าใจ (เตน) การเณน โดยเหตุ นั้น ตาว นั่นเทียว ดังนี้.
‘‘กิํ ปน, มหาราช, อตฺถิ โลเก สจฺจํ นาม, เยน สจฺจวาทิโน สจฺจกิริยํ กโรนฺตี’’ติ?	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร ปน ก็ สจฺจวาทิโน ชนทั้งหลายผู้กล่าวความจริงเป็นปกติ กโรนฺติ ย่อมกระทำ สจฺจกิริยํ ซึ่งสัจจกิริยา[7] เยน สจฺเจน ด้วยสัจจะใด,  (ตํ) สจฺจํ นาม ชื่อว่า สัจจะนั้น อตฺถิ มีอยู่ โลเก ในโลก กิํ หรือ?.
‘‘อาม, ภนฺเต, อตฺถิ โลเก สจฺจํ นาม, สจฺเจน, ภนฺเต นาคเสน, สจฺจวาทิโน สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปนฺติ, อคฺคิํ นิพฺพาเปนฺติ, วิสํ ปฏิหนนฺติ, อญฺญมฺปิ วิวิธํ กตฺตพฺพํ กโรนฺตี’’ติฯ	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ อาม ใช่แล้ว, (ตํ) สจฺจํ นาม ชื่อว่า สัจจะ นั้น อตฺถิ มีอยู่ โลเก ในโลก, ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนผู้เจริญ สจฺจวาทิโน ชนทั้งหลายผู้กล่าวความจริงเป็นปกติ กตฺวา ครั้นกระทำแล้ว สจฺจกิริยํ ซึ่งสัจกิริยา สจฺเจน ด้วยสัจจะ เทวํ ยังฝน วสฺสาเปนฺติ ย่อมให้ตก, อคฺคิํ ยังไฟ นิพฺพาเปนฺติ ย่อมให้ดับ, ปฏิหนนฺติ ย่อมกำจัด วิสํ ซึ่งพิษ, กโรนฺติ ย่อมกระทำ กตฺตพฺพํ ซึ่งการงานอันพึงทำ วิวิธํ มีอย่างต่างๆ อญฺญมฺปิ แม้อย่างอื่น ดังนี้.
‘‘เตน หิ, มหาราช, ยุชฺชติ สเมติ สิวิราชสฺส สจฺจพเลน ทิพฺพจกฺขูนิ อุปฺปนฺนานีติ, สจฺจพเลน, มหาราช, อวตฺถุสฺมิํ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, สจฺจํ เยว ตตฺถ วตฺถุ ภวติ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาทายฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร เตน หิ ถ้าอย่างนั้น ตํ วจนํ ข้อความนั้น ยุชฺชติ ย่อมสมควร สเมติ ย่อมสมกัน, ทิพฺพจกฺขูนิ ทิพจักขุทั้งหลาย สิวิราชสฺส ของพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว สจฺจพเลน ด้วยกำลังแห่งสัจจะ อิติ ด้วยประการฉะนี้, มหาราช มหาบพิตร ทิพฺพจกฺขุ ทิพจักขุ อุปฺปชฺชติ ย่อมเกิดขึ้น อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ  สจฺจพเลน ด้วยกำลังแห่งสัจจะ, สจฺจํ เอว สัจจะเท่านั้น วตฺถุ เป็นที่ตั้ง ตตฺถ (อวตฺถุสฺมิํ) ในที่อันไม่มีวัตถุ นั้น อุปฺปาทาย เพื่อการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส ของทิพจักขุ
‘‘ยถา, มหาราช, เย เกจิ สตฺตา สจฺจมนุคายนฺติ ‘มหาเมโฆ ปวสฺสตู’ติ, เตสํ สห สจฺจมนุคีเตน มหาเมโฆ ปวสฺสติ, อปิ นุ โข, มหาราช, อตฺถิ อากาเส วสฺสเหตุ สนฺนิจิโต ‘เยน เหตุนา มหาเมโฆ ปวสฺสตี’’’ติ?	มหาราช มหาบพิตร, ยถา เปรียบเหมือนว่า เย เกจิ สตฺตา สัตว์ทั้งหลายเหล่าใดเหล่าหนึ่ง อนุคายนฺติ ย่อมพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ อิติ ว่า มหาเมโฆ เมฆใหญ่ (วสฺสํ) ยังฝน ปวสฺสตุ จงให้ตก ดังนี้, มหาเมโฆ เมฆใหญ่ (วสฺสํ) ยังฝน ปวสฺสติ ย่อมให้ตก สห พร้อม อนุคีเตน ด้วยการพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ เตสํ สจฺจวาทิโน ชนทั้งหลาย ผู้กล่าวความจริงโดยปกติ เหล่านั้น, มหาราช มหาบพิตร มหาเมโฆ เมฆใหญ่ (วสฺสํ) ยังฝน ปวสฺสติ  ย่อมให้ตก เยน เหตุนา ด้วยเหตุใด,  (โส เหตุ) เหตุนั้น วสฺสเหตุ เป็นเหตุแห่งฝน (เตหิ สจฺจวาทีหิ) อันชนทั้งหลาย ผู้กล่าวความจริงโดยปกติ เหล่านั้น สนฺนิจิโต อันสะสมพร้อมแล้ว อากาเส ในอากาศ อตฺถิ มีอยู่ อปิ นุ โข หรือหนอแล[8] ดังนี้ ?.
‘‘น หิ, ภนฺเต, สจฺจํ เยว ตตฺถ เหตุ ภวติ มหโต เมฆสฺส ปวสฺสนายา’’ติฯ	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ หิ ก็ มหาเมโฆ เมฆใหญ่ (วสฺสํ) ยังฝน ปวสฺสติ ย่อมให้ตก เยน เหตุนา ด้วยเหตุใด,  (โส เหตุ) เหตุนั้น วสฺสเหตุ เป็นเหตุแห่งฝน (เตหิ สจฺจวาทีหิ) อันชนทั้งหลาย ผู้กล่าวความจริงโดยปกติเหล่านั้น สนฺนิจิโต อันสะสมพร้อมแล้ว อากาเส ในอากาศ อตฺถิ มีอยู่ น หามิได้, สจฺจํ เอว สัจจะเท่านั้น เหตุ เป็นเหตุ ตตฺถ (อากาเส) ในอากาศนั้น ปวสฺสนาย เพื่ออันยังฝนให้ตก เมฆสฺส แห่งเมฆ มหโต อันใหญ่ ภวติ ย่อมเป็น ดังนี้.
‘‘เอวเมว โข, มหาราช, นตฺถิ ตสฺส ปกติเหตุ, สจฺจํ เยเวตฺถ วตฺถุ ภวติ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาทายาติฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร ปกติเหตุ เหตุโดยปกติ [ตสฺส สิวิราชสฺส ทิพฺพจกฺขูนํ อุปฺปชฺชนสฺส] อุปฺปชฺชนสฺส แห่งการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขูนํ แห่งทิพจักขุ สิวิราชสฺส ของพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ ตสฺส อันนั้น นตฺถิ ย่อมไม่มี[9], สจฺจํ เอว สัจจะเท่านั้น วตฺถุ เป็นวัตถุ เอตฺถ (อวตฺถุสฺมิํ) ในสิ่งอันไม่มีวัตถุนี้ อุปฺปาทาย เพื่อการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส แห่งทิพจักขุ ภวติ ย่อมมี เอวํ เอว โข ฉันนั้นนั่นเทียว ดังนี้
‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, เย เกจิ สตฺตา สจฺจมนุคายนฺติ ‘ชลิตปชฺชลิตมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปฏินิวตฺตตู’ติ, เตสํ สห สจฺจมนุคีเตน ชลิตปชฺชลิตมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ขเณน ปฏินิวตฺตติฯ	มหาราช มหาบพิตร ปน ก็ วา อีกอย่างหนึ่ง ยถา เปรียบเหมือนว่า สตฺตา สัตว์ทั้งหลาย เย เกจิ เหล่าใดเหล่าหนึ่ง อนุคายนฺติ ย่อมพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ อิติ ว่า ชลิตปชฺชลิตมหาอคฺคิกฺขนฺโธ กองไฟใหญ่ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ปฏินิวตฺตตุ ขอจงถอยกลับ (มอดดับ)  ดังนี้, ชลิตปชฺชลิตมหาอคฺคิกฺขนฺโธ กองไฟใหญ่ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ปฏินิวตฺตติ ย่อมถอยกลับ สห พร้อม อนุคีเตน ด้วยการพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ เตสํ สตฺตานํ ของสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น.
อปิ นุ โข, มหาราช, อตฺถิ ตสฺมิํ ชลิตปชฺชลิเต มหาอคฺคิกฺขนฺเธ เหตุ สนฺนิจิโต ‘เยน เหตุนา ชลิตปชฺชลิตมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ขเณน ปฏินิวตฺตตี’’ติ?	มหาราช มหาบพิตร มหาอคฺคิกฺขนฺโธ กองไฟใหญ่ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ปฏินิวตฺตติ ย่อมถอยกลับ เยน เหตุนา เพราะเหตุใด, (โส) เหตุ เหตุนั้น เตหิ สตฺเตหิ อันสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น สนฺนิจิโต สะสมแล้ว มหาอคฺคิกฺขนฺเธ ในกองแห่งไฟใหญ่ ชลิตปชฺชลิเต ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ตสฺมิํ นั้น อตฺถิ มีอยู่ อปิ นุ โข บ้างหรือหนอ ดังนี้ ?.
‘‘น หิ, ภนฺเต, สจฺจํ เยว ตตฺถ วตฺถุ โหติ ตสฺส ชลิตปชฺชลิตสฺส มหาอคฺคิกฺขนฺธสฺส ขเณน ปฏินิวตฺตนายา’’ติฯ	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ หิ ก็ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ กองไฟใหญ่ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ปฏินิวตฺตติ ย่อมถอยกลับ เยน เหตุนา เพราะเหตุใด, (โส) เหตุ เหตุนั้น เตหิ สตฺเตหิ อันสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น สนฺนิจิโต สะสมแล้ว มหาอคฺคิกฺขนฺเธ ในกองแห่งไฟใหญ่ ชลิตปชฺชลิเต ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว ตสฺมิํ นั้น อตฺถิ มีอยู่ น หามิได้, สจฺจํ สัจจะ เอว เท่านั้น วตฺถุ เป็นวัตถุ อวตฺถุมฺหิ ในที่อันไม่มีวัตถุ  ตตฺถ นั้น ปฏินิวตฺตนาย เพื่อถอยกลับไป ขเณน โดยทันที มหาอคฺคิกฺขนฺธสฺส แห่งกองแห่งไฟใหญ่ ชลิตปชฺชลิตสฺส ทั้งลุกโพลงแล้วทั้งลุกโพลงทั่วแล้ว โหติ ย่อมเป็น ดังนี้.[10]
"เอวเมว โข, มหาราช, นตฺถิ ตสฺส ปกติเหตุ, สจฺจํ เยเวตฺถ วตฺถุ ภวติ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาทายาติฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร ปกติเหตุ เหตุโดยปกติ [ตสฺส สิวิราชสฺส ทิพฺพจกฺขูนํ อุปฺปชฺชนสฺส] อุปฺปชฺชนสฺส แห่งการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขูนํ ของทิพจักขุ สิวิราชสฺส แห่งพระราชาทรงพระนามว่าสีวิ ตสฺส อันนั้น นตฺถิ ย่อมไม่มี, สจฺจํ เอว สัจจะเท่านั้น วตฺถุ เป็นวัตถุ เอตฺถ (อวตฺถุสฺมิํ) ในสิ่งอันไม่มีวัตถุนี้ อุปฺปาทาย เพื่อการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส แห่งทิพจักขุ ภวติ ย่อมมี เอวํ เอว โข ฉันนั้นนั่นเทียว ดังนี้.
‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, เย เกจิ สตฺตา สจฺจมนุคายนฺติ ‘วิสํ หลาหลํ อคทํ ภวตู’ติฯ เตสํ สห สจฺจมนุคีเตน วิสํ หลาหลํ ขเณน อคทํ ภวติ,	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร ปน ก็ วา อีกอย่างหนึ่ง ยถา เปรียบเหมือนว่า สตฺตา สัตว์ทั้งหลาย เย เกจิ เหล่าใดเหล่าหนึ่ง อนุคายนฺติ ย่อมพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ จินฺตเนน ด้วยอันคิด อิติ ว่า วิสํ  พิษ หลาหลํ อันร้ายแรง อคทํ เป็นยาถอนพิษ ภวตุ จงเป็น ดังนี้. วิสํ  พิษ หลาหลํ อันร้ายแรง อคทํ เป็นยาถอนพิษ ภวติ ย่อมเป็น ขเณน โดยทันที สห พร้อม อนุคีเตน ด้วยการพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ เตสํ สตฺตานํ แห่งสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น.
อปิ นุ โข, มหาราช, อตฺถิ ตสฺมิํ หลาหลวิเส เหตุ สนฺนิจิโต ‘เยน เหตุนา วิสํ หลาหลํ ขเณน อคทํ ภวตี’’’ติ?	มหาราช มหาบพิตร วิสํ พิษ หลาหลํ อันร้ายแรง อคทํ เป็นยาถอนพิษ ภวติ ย่อมเป็น ขเณน โดยทันที สห พร้อม อนุคีเตน ด้วยการพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ เตสํ สตฺตานํ แห่งสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น เยน เหตุนา เพราะเหตุใด, (โส) เหตุ เหตุนั้น เตหิ สตฺเตหิ อันสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น สนฺนิจิโต สั่งสมไว้แล้ว ตสฺมิํ หลาหลวิเส ในพิษอันร้ายแรงนั้น อปิ นุ โข หรือหนอแล ดังนี้.
‘‘น หิ, ภนฺเต, สจฺจํ เยว ตตฺถ เหตุ ภวติ วิสสฺส หลาหลสฺส ขเณน ปฏิฆาตายา’’ติฯ	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ หิ ก็ วิสํ พิษ หลาหลํ อันร้ายแรง อคทํ เป็นยาถอนพิษ ภวติ ย่อมเป็น ขเณน โดยทันที สห พร้อม อนุคีเตน ด้วยการพร่ำสวด สจฺจํ ซึ่งสัจจะ เตสํ สตฺตานํ แห่งสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น เยน เหตุนา เพราะเหตุใด, (โส) เหตุ เหตุนั้น เตหิ สตฺเตหิ อันสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น สนฺนิจิโต สั่งสมไว้แล้ว ตสฺมิํ หลาหลวิเส ในพิษอันร้ายแรงนั้น อตฺถิ มีอยู่ น หามิได้, สจฺจํ เอว สัจจะเท่านั้น เหตุ เป็นเหตุ ตตฺถ อวตฺถุมฺหิ ในที่อันไม่ใช่เหตุนั้น ปฏิฆาตาย เพื่อกำจัด วิสสฺส ซึ่งพิษ หลาหลสฺส อันร้ายแรง ขเณน โดยทันที ดังนี้.
‘‘เอวเมว โข, มหาราช, วินา ปกติเหตุํ สจฺจํ เยเวตฺถ วตฺถุ ภวติ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาทายาติฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่า นาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร วินา เว้น ปกติเหตุํ ซึ่งเหตุตามปกติ สจฺจํ เอว สัจจะ เท่านั้น วตฺถุ เป็นวัตถุ เอตฺถ อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ  อุปฺปาทาย เพื่อการเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส แห่งทิพจักขุ ภวติ ย่อมเป็น เอวํ เอว โข ฉันนั้นนั่นเทียว แล ดังนี้.
‘‘จตุนฺนมฺปิ, มหาราช, อริยสจฺจานํ ปฏิเวธาย นตฺถญฺญํ วตฺถุ, สจฺจํ วตฺถุํ กตฺวา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตีติฯ	มหาราช มหาบพิตร วตฺถุ วัตถุ ปฏิเวธาย เพื่อรู้แจ่มแจ้ง อริยสจฺจานํ ซึ่งอริยสัจ จตุนฺนมฺปิ แม้ ๔ อญฺญํ อย่างอื่น นตฺถิ ย่อมไม่มี, ปุคฺคลา บุคคลทั้งหลาย กตฺวา กระทำแล้ว สจฺจํ ซึ่งสัจจะ วตฺถุํ ให้เป็นวัตถุ (ที่ตั้งอาศัย) ปฏิวิชฺฌนฺติ ย่อมรู้แจ่มแจ้ง อริยสจฺจานิ ซึ่งอริยสัจทั้งหลาย จตฺตาริ ๔ อิติ ดังนี้.
อตฺถิ, มหาราช, จีนวิสเย จีนราชา, โส มหาสมุทฺเท กีฬิตุกาโม จตุมาเส จตุมาเส สจฺจกิริยํ กตฺวา สห รเถน อนฺโตมหาสมุทฺเท โยชนํ ปวิสติ, ตสฺส รถสีสสฺส ปุรโต ปุรโต มหาวาริกฺขนฺโธ ปฏิกฺกมติ, นิกฺขนฺตสฺส ปุน โอตฺถรติ,	มหาราช มหาบพิตร จีนวิสเย ในแคว้นจีนะ จีนราชา พระราชาทรงพระนามว่าจีนะ อตฺถิ มีอยู่, โส จีนราชา พระราชาทรงพระนามว่าจีนะ นั้น กีฬิตุกาโม ทรงปรารถนาเพื่อเล่น (น้ำ) มหาสมุทฺเท ในมหาสมุทร กตฺวา ทรงกระทำแล้ว สจฺจกิริยํ ซึ่งสัจจกิริยา จตุมาเส จตุมาเส ทุกสี่เดือน ปวิสติ ย่อมเสด็จเข้าไป โยชนํ สู่ที่มีโยชน์หนึ่งประมาณ อนฺโต ภายใน (ลึก) มหาสมุทฺเท ในมหาสมุทร สห กับ รเถน ด้วยรถ, มหาวาริกฺขนฺโธ ห้วงแห่งน้ำใหญ่ ปุรโต ปุรโต ข้างหน้า ตสฺส รถสีสสฺส แห่งศีรษะแห่งรถ ปฏิกฺกมติ ถอยกลับ (แหวกออก), จีนราชสฺส  เมื่อพระราชาทรงพระนามว่า จีนะ นิกฺขนฺตสฺส เสด็จออกมา โอตฺถรติ ย่อมท่วม ปุน อีก,
อปิ นุ โข, มหาราช, โส มหาสมุทฺโท สเทวมนุสฺเสนปิ โลเกน ปกติกายพเลน สกฺกา ปฏิกฺกมาเปตุ’’นฺติ?	มหาราช มหาบพิตร โส สมุทฺโท มหาสมุทรนั้น โลเกน อันชาวโลก สเทวมนุสฺเสนปิ แม้อันเป็นไปพร้อมเทวดาและมนุษย์ สกฺกา อาจ ปฏิกฺกมาเปตุํ เพื่อให้ถอยกลับ (ให้แหวก) ปกติกายพเลน ด้วยกำลังแห่งกายตามปกติ อปิ นุ โข หรือหนอแล? ดังนี้.
‘‘อติปริตฺตเกปิ, ภนฺเต, ตฬาเก อุทกํ น สกฺกา สเทวมนุสฺเสนปิ โลเกน ปกติกายพเลน ปฏิกฺกมาเปตุํ, กิํ ปน มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ?	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต ข้าแต่ท่านผู้เจริญ อุทกํ น้ำ ตฬาเก ในสระ อติปริตฺตเกปิ แม้เล็กยิ่ง โลเกน อันชาวโลก สเทวมนุสฺเสนปิ แม้อันเป็นไปพร้อมเทวดาและมนุษย์ น สกฺกา ไม่อาจ ปฏิกฺกมาเปตุํ เพื่อให้ถอยกลับ (ให้แหวก) ปกติกายพเลน ด้วยกำลังแห่งกายตามปกติ, ปน ก็ วตฺตพฺพํ คำอันพึงกล่าว กิํ อะไรเล่า โหติ จะมี, อุทกํ น้ำ มหาสมุทฺเท ในมหาสมุทร  โลเกน อันชาวโลก สเทวมนุสฺเสนปิ แม้อันเป็นไปพร้อมเทวดาและมนุษย์ น สกฺกา ไม่อาจ ปฏิกฺกมาเปตุํ เพื่อให้ถอยกลับ (ให้แหวก) ปกติกายพเลน ด้วยกำลังแห่งกายตามปกติ ดังนี้.
‘‘อิมินาปิ, มหาราช, การเณน สจฺจพลํ ญาตพฺพํ ‘นตฺถิ ตํ ฐานํ, ยํ สจฺเจน น ปตฺตพฺพ’นฺติฯ	นาคเสนตฺเถโร พระเถระชื่อว่านาคเสน อาห กล่าวแล้ว อิติ ว่า มหาราช มหาบพิตร สจฺจพลํ กำลังแห่งสัจจะ ตยา อันมหาบพิตร ญาตพฺพํ พึงทราบ อิมินาปิ การเณน ด้วยเหตุแม้นี้ อิติ ว่า ยํ ฐานํ ฐานะใด ปุคฺคเลน อันบุคคล น ปตฺตพฺพํ ไม่พึงถึง สจฺเจน ด้วยสัจจะ, ตํ ฐานํ ฐานะนั้น นตฺถิ ย่อมไม่มี ดังนี้.
‘‘นคเร, มหาราช, ปาฏลิปุตฺเต อโสโก ธมฺมราชา สเนคมชานปทอมจฺจภฏพลมหามตฺเตหิ ปริวุโต คงฺคํ นทิํ [คงฺคานทิํ (สี.)] นวสลิลสมฺปุณฺณํ สมติตฺถิกํ สมฺภริตํ ปญฺจโยชนสตายามํ โยชนปุถุลํ สนฺทมานํ ทิสฺวา อมจฺเจ เอวมาห ‘อตฺถิ โกจิ, ภเณ, สมตฺโถ, โย อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาเปตุ’นฺติฯ อมจฺจา อาหํสุ ‘ทุกฺกรํ เทวา’ติฯ	มหาราช มหาบพิตร ธมฺมราชา พระราชาผู้ทรงธรรม อโสโก ทรงพระนามว่า อโศก นคเร ในพระนคร ปาฏลิปุตฺเต ชื่อว่าปาตลิบุตร สเนคมชานปทอมจฺจภฏพลมหามตฺเตหิ อันอำมาตย์ ข้าราชบริพาร มหาอำมาตย์ ผู้เป็นไปกับด้วยชาวนิคมและชาวชนบททั้งหลายแวดล้อมแล้ว [มหาคงฺคาย  อุทกกีฬ กีฬนฺโต][11] กีฬนฺโต เมื่อเสด็จเล่นอยู่ อุทกกีฬํ ทรงเล่นกีฬาทางน้ำ มหาคงฺคาย ที่แม่น้ำใหญ่ชื่อว่าคงคา ทิสฺวา ทอดพระเนตรแล้ว คงฺคา นทิํ ซึ่งแม่น้ำชื่อคงคา สนฺทมานํ อันไหล - สมฺภริตํ เพียบ สมติตฺถิกํ เสมอท่า (อันเป็นที่ก้าวลงสู่แม่น้ำ) ปญฺจโยชนสตายามํ อันกว้างโดยโยชน์ ๕๐๐ โยชนปุถุลํ อันกว้างโดยโยชน์หนึ่ง - อยู่ ทิสฺวา ทอดพระเนตรแล้ว คงฺคํ นทิํ ซึ่งแม่น้ำชื่อว่าคงคา นวสลิลสมฺปุณฺณํ มีน้ำใหม่อันเต็มเปี่ยมแล้ว[12] อาห ตรัสแล้ว อมจฺเจ กะอำมาตย์ทั้งหลาย เอวํ อย่างนี้ อิติ ว่า ภเณ นี่แนะพนาย, โย โกจิ ปุคฺคโล บุคคลใด บุคคลหนึ่ง สมตฺโถ ผู้สามารถ สนฺทาเปตุํ เพื่อ - อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำชื่อว่าคงคาที่ใหญ่ นี้ - ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส อตฺถิ มีอยู่ หรือ ดังนี้? อมจฺจา อำมาตย์ทั้งหลาย อาหํสุ กราบทูลแล้ว อิติ ว่า เทว ข้าแต่พระองค์ผู้สมมุติเทพ สนฺทาปนกมฺมํ การกระทำคือการ - อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำชื่อว่าคงคา ที่ใหญ่นี้ - ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส ยํ ใด, ตํ กมฺมํ การกระทำนั้น ทุกฺกรํ เป็นการกระทำอันบุคคลทำได้โดยยาก โหติ ย่อมเป็น ดังนี้.
‘‘ตสฺมิํ เยว คงฺคากูเล ฐิตา พนฺธุมตี นาม คณิกา อสฺโสสิ รญฺญา กิร เอวํ วุตฺตํ ‘สกฺกา นุ โข อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาเปตุ’นฺติ, สา เอวมาห ‘อหญฺหิ นคเร ปาฏลิปุตฺเต คณิกา รูปูปชีวินี อนฺติมชีวิกา, มม ตาว ราชา สจฺจกิริยํ ปสฺสตู’ติฯ อถ สา สจฺจกิริยํ อกาสิ, สห ตสฺสา สจฺจกิริยาย ขเณน สา มหาคงฺคา คฬคฬายนฺตี ปฏิโสตํ สนฺทิตฺถ มหโต ชนกายสฺส ปสฺสโตฯ	ตสฺมิํ สมเย เอว ในสมัยนั้นนั่นเทียว คณิกา หญิงคณิกา พนฺธุมตี นาม ชื่อว่า พันธุมดี ฐิตา ผู้ยืนแล้ว คงฺคากูเล ที่ฝั่งแห่งแม่น้ำชื่อว่าคงคา อสฺโสสิ ได้สดับแล้ว อิติ ว่า กิร ได้ยินว่า วจนํ พระดำรัส รญฺญา อันพระราชา วุตฺตํ ตรัสแล้ว เอวํ อย่างนี้ อิติ ว่า เกนจิ อันใครๆ สกฺกา อาจ สนฺทาเปตุํ เพื่อ - อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำใหญ่ชื่อว่าคงคา นี้ - ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส นุ โข ได้หรือไม่ แล ดังนี้ ดังนี้, สา นางคณิกา นั้น อาห กล่าวแล้ว เอวํ อย่างนี้ อิติ ว่า หิ ก็ อหํ ดิฉัน คณิกา เป็นหญิงคณิกา รูปูปชีวินี เป็นผู้เข้าไปอาศัยซึ่งรูปกายเป็นอยู่ (ใช้รูปกายเลี้ยงชีพ)  อนฺติมชีวิกา มีชีวิตอยู่อันมีในชั้นต่ำ (มีอาชีพอันต่ำต้อย) ปาฏลิปุตฺเต นคเร ในเมือง ชื่อว่า ปาตลีบุตร โหติ ย่อมเป็น, ราชา ขอพระราชา ปสฺสตุ จงทอดพระเนตร สจฺจกิริยํ ซึ่งการกระทำซึ่งสัจจะ (การตั้งสัจจาธิษฐาน) มม ของดิฉัน ตาว ก่อน ดังนี้, อถ ลำดับนั้น สา คณิกา นางคณิกานั้น อกาสิ ได้กระทำแล้ว สจฺจกิริยํ ซึ่งการกระทำซึ่งสัจจะ, ชนกายสฺส เมื่อหมู่ชน มหโต หมู่ใหญ่ ปสฺสโต เฝ้าดูอยู่ มหาคงคา แม่น้ำสายใหญ่ชื่อว่าคงคา คฬคฬายนฺตี ส่งเสียงครืนครืน สนฺทิตฺถ ไหลแล้ว ปฏิโสตํ ทวนกระแส ขเณน โดยขณะนั้น สห พร้อม ตสฺสา สจฺจกิริยาย ด้วยการกระทำซึ่งสัจจะนั้น.
‘‘อถ ราชา คงฺคาย อาวฏฺฏอูมิเวคชนิตํ หลาหลสทฺทํ สุตฺวา วิมฺหิโต อจฺฉริยพฺภุตชาโต อมจฺเจ เอวมาห ‘กิสฺสายํ, ภเณ, มหาคงฺคา ปฏิโสตํ สนฺทตี’ติ? ‘พนฺธุมตี, มหาราช, คณิกา ตว วจนํ สุตฺวา สจฺจกิริยํ อกาสิ, ตสฺสา สจฺจกิริยาย มหาคงฺคา อุทฺธํมุขา สนฺทตี’ติฯ	อถ ลำดับนั้น ราชา พระราชา สุตฺวา ทรงสดับแล้ว หลาหลสทฺทํ ซึ่งเสียงดังสนั่น อาวฏฺฏอูมิเวคชนิตํ อันเกิดแล้วด้วยกำลังแห่งคลื่นอันหมุนวน คงฺคาย ในแม่น้ำชื่อว่า คงคา - ให้เกิดแล้ว วิมฺหิโต ทรงประหลาดพระทัยแล้ว อจฺฉริยพฺภุตชาโต ทรงมีความอัศจรรย์และพิศวงเกิดแล้ว อาห ตรัสแล้ว อมจฺเจ กะอำมาตย์ทั้งหลาย เอวํ อย่างนี้ อิติ ว่า ภเณ แน่พนาย อยํ มหาคงฺคา แม่น้ำสายใหญ่ ชื่อว่าคงคานี้ สนฺทติ ย่อมไหลไป ปฏิโสตํ ทวนกระแส กิสฺส (เหตุ) เพราะเหตุอะไร ดังนี้. อมจฺจา อำมาตย์ทั้งหลาย อาหํสุ กราบทูลแล้ว อิติ ว่า มหาราช ข้าแต่พระราชาผู้ยิ่งใหญ่ คณิกา หญิงคณิกา พนฺธุมตี ชื่อว่า พันธุมดี สุตฺวา ได้ฟังแล้ว วจนํ ซึ่งพระดำรัส ตว ของพระองค์ อกาสิ ได้กระทำแล้ว สจฺจิกิริยํ ซึ่งการกระทำซึ่งสัจจะ, มหาคงฺคา แม่น้ำสายใหญ่ชื่อว่า คงคา สนฺทติ ย่อมไหล อุทฺธํมุขา มุ่งหน้าขึ้นสูง (ไหลย้อนขึ้นมาสู่ที่สูง ไม่ไหลลงที่ต่ำอันเป็นธรรมชาติของแม่น้ำ) สจฺจกิริยาย เพราะอันกระทำซึ่งสัจจะ ตสฺสา คณิกาย แห่งนางคณิหา นั้น ดังนี้.
‘‘อถ สํวิคฺคหทโย ราชา ตุริตตุริโต สยํ คนฺตฺวา ตํ คณิกํ ปุจฺฉิ ‘สจฺจํ กิร, เช, ตยา สจฺจกิริยาย อยํ คงฺคา ปฏิโสตํ สนฺทาปิตา’ติ?	อถ ลำดับนั้น ราชา พระราชา สํวิคฺคหทโย มีพระทัยไหวหวั่น ตุริตตุริโต ทรงผลุนผลัน คนฺตฺวา เสด็จไปแล้ว สยํ ด้วยพระองค์เอง ปุจฺฉิ ตรัสถามแล้ว ตํ คณิกํ ซึ่งนางคณิกาพันธุมดีนั้น อิติ ว่า เช นี่แนะหล่อน กิร ได้ยินว่า อยํ คงฺคา แม่น้ำคงคา ตยา อันเจ้า สนฺทาปิตา ให้ไหลไป ปฏิโสตํ ทวนกระแส สจฺฉกิริยาย ด้วยการกระทำซึ่งสัจจะ สจฺจํ จริงหรือ ดังนี้.
‘อาม เทวา’ติฯ	สา คณิกา หญิงคณิกาพันธุมดีนั้น อาห กราบทูลแล้ว อิติ ว่า เทว ข้าแต่พระองค์ผู้สมมุติเทพ อาม พระเจ้าข้า ดังนี้.
ราชา อาห ‘กิํ เต ตตฺถ พลํ อตฺถิ, โก วา เต วจนํ อาทิยติ อนุมฺมตฺโต, เกน ตฺวํ พเลน อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาเปสี’ติ?	ราชา พระราชา อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า พลํ กำลัง ตตฺถ (อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาปนมฺหิ) ในการทำให้แม่น้ำคงคาไหล ทวนกระแส นั้น เต ของเจ้า กิํ อะไร, วา หรือว่า โก บุคคลผู้ใด อนุมฺมตฺโต ผู้เป็นผู้บ้าหามิได้  อาทิยติ ย่อมถือเอา วจนํ ซึ่งคำพูด เต ของเจ้า, ตฺวํ เจ้า อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำสายใหญ่ชื่อว่าคงคา สนฺทาเปสิ ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส เกน พเลน ด้วยกำลังอะไร ดังนี้.
สา อาห ‘สจฺจพเลนาหํ, มหาราช, อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาเปสิ’นฺติฯ	สา คณิกา หญิงคณิกานั้น อาห กราบทูลแล้ว อิติ ว่า มหาราช ข้าแต่พระราชายิ่งใหญ่ อหํ ข้าพระองค์ อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำคงคาสายใหญ่ สนฺทาเปสิํ ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส สจฺจพเลน ด้วยกำลังแห่งสัจจะ ดังนี้.
ราชา อาห ‘กิํ เต สจฺจพลํ อตฺถิ โจริยา ธุตฺติยา อสติยา ฉินฺนิกาย ปาปิยา ภินฺนสีลาย [ปาปิกาย ภินฺนสีมาย (สี.)] หิริอติกฺกนฺติกาย อนฺธชนปโลภิกายา’ติฯ	ราชา พระราชา อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า สจฺจพลํ กำลังแห่งสัจจะ กิํ อะไร เต ของเจ้า โจริยา เป็นนางโจร ธุตฺติยา เป็นหญิงนักเลง อสติยา ไม่มีสติ ฉินฺนิกาย[13] เป็นผู้ถูกตัดแล้ว ปาปิยา เป็นคนชั่วช้า ภินฺนสีลาย มีศีลอันขาดแล้ว หิริอติกฺกนฺติกาย ก้าวล่วงหิริแล้ว (ไม่มียางอาย) อนฺธชนปโลภิกาย เที่ยวประเล้าประโลมคนมืดบอด อตฺถิ จะมีอยู่เล่า ดังนี้.
‘สจฺจํ, มหาราช, ตาทิสิกา อหํ, ตาทิสิกายปิ เม, มหาราช, สจฺจกิริยา อตฺถิ, ยายาหํ อิจฺฉมานา สเทวกมฺปิ โลกํ ปริวตฺเตยฺย’นฺติฯ	สา คณิกา หญิงคณิกานั้น อาห กราบทูลแล้ว อิติ ว่า มหาราช ข้าแต่พระราชายิ่งใหญ่ อหํ ข้าพระองค์ ตาทิสิกา เป็นหญิงเช่นนั้น สจฺจํ จริง, มหาราช ข้าแต่พระราชายิ่งใหญ่ สจฺจกิริยา การกระทำซึ่งสัจจะ เม ของหม่อมฉัน ตาทิสิกายปิ แม้ผู้เป็นเช่นนั้น อตฺถิ มีอยู่, อหํ หม่อมฉัน อิจฺฉมานา เมื่อปรารถนา ยาย สจฺจกริยาย ด้วยการกระทำซึ่งสัจจะ ใด โลกํ ยังโลก สเทวกมฺปิ แม้เป็นไปกับด้วยเทวโลก ปริวตฺเตยฺยํ พึงให้เปลี่ยนแปลง, (สา) สจฺจกิริยา การกระทำซึ่งสัจจะ นั้น เม ของหม่อมฉัน ตาทิสิกายปิ แม้ผู้เป็นเช่นนั้น อตฺถิ มีอยู่ ดังนี้.
ราชา อาห ‘กตมา ปน สา โหติ สจฺจกิริยา, อิงฺฆ มํ สาเวหี’ติฯ	ราชา พระราชา อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ปน ก็แต่ว่า สา สจฺจกิริยา สัจจกิริยานั้น กตมา เป็นสัจจกิริยาพวกไหน โหติ มีอยู่, อิงฺฆ เอาเถิด ตฺวํ เจ้า มํ ยังเรา สาเวหิ จงให้ได้ยินเถิด ดังนี้.
‘โย เม, มหาราช, ธนํ เทติ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา อญฺโญ วา โกจิ, เตสํ สมกํ เยว อุปฏฺฐหามิ, ‘‘ขตฺติโย’’ติ วิเสโส นตฺถิ, ‘‘สุทฺโท’’ติ อติมญฺญนา นตฺถิ, อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺตา ธนสฺสามิกํ ปริจรามิ, เอสา เม เทว สจฺจกิริยา, ยายาหํ อิมํ มหาคงฺคํ ปฏิโสตํ สนฺทาเปสิ’นฺติฯ	สา คณิกา หญิงคณิกานั้น อาห กราบทูลแล้ว อิติ ว่า มหาราช ข้าแต่พระราชายิ่งใหญ่ โย ปุคฺคโล บุคคลใด ขตฺติโย เป็นกษัตริย์ วา หรือ พฺราหฺมโณ วา หรือว่า เป็นพราหมณ์, เวสฺโส เป็นแพศย์ (คนสามัญ) วา หรือ, วา หรือว่า สุทฺโท เป็นศูทร, วา หรือว่า อญฺโญ โกจิ เป็นผู้ใดผู้หนึ่ง เทติ ย่อมให้ ธนํ ซึ่งทรัพย์ เม แก่หม่อมฉัน, อหํ หม่อมฉัน อุปฏฺฐามิ จะบำรุง เตสํ แก่บุคคลเหล่านั้น สมกํ อย่างเสมอกัน เอว นั่นเทียว, วิเสโส ความพิเศษ อิติ ว่า ขตฺติโย กษัตริย์ ดังนี้, อติมญฺญนา การดูหมิ่น อิติ ว่า "สุทฺโท ศูทร" ดังนี้ นตฺถิ ย่อมไม่มี, อหํ หม่อมฉัน อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺตา เป็นผู้พ้นแล้วจากความยินดีและความยินร้าย ปริจรามิ ย่อมบำเรอ ธนสฺสามิกํ บุคคลผู้เป็นเจ้าของทรัพย์, เทว ข้าแต่พระองค์ผู้สมมุติเทพ อหํ ข้าพระองค์ อิมํ มหาคงฺคํ ยังแม่น้ำคงคาสายใหญ่ สนฺทาเปสิํ ให้ไหล ปฏิโสตํ ทวนกระแส ยาย สจฺจกิริยาย ด้วยการกระทำซึ่งสัจจะ อันใด, เอสา (สจฺจกิริยา) การกระทำซึ่งสัจจกิริยานั้น สจฺจกิริยา เป็นการกระทำซึ่งสัจจะ เม ของหม่อมฉัน โหติ ย่อมเป็น ดังนี้.
‘‘อิติปิ, มหาราช, สจฺเจ ฐิตา น กิญฺจิ อตฺถํ น วินฺทนฺติฯ	มหาราช มหาบพิตร ชนา ชนทั้งหลาย ฐิตา ตั้งอยู่แล้ว สจฺเจ ในสัจจะ น วินฺทนฺติ จะไม่ได้รับ อตฺถํ ซึ่งประโยชน์ กิญฺจิ อะไรๆ น หามิได้ อิติปิ แม้ด้วยประการฉะนี้.
ทินฺนานิ จ, มหาราช, สิวิราเชน ยาจกสฺส จกฺขูนิ, ทิพฺพจกฺขูนิ จ อุปฺปนฺนานิ, ตญฺจ สจฺจกิริยายฯ	มหาราช มหาบพิตร จกฺขูนิ จักษุทั้งหลาย จ ด้วย สิวิราเชน อันพระราชาทรงพระนามว่า สีวิ ทินฺนานิ พระราชทานแล้ว ยาจกสฺส แก่บุคคลผู้มาขอ, ทิพฺพจกฺขูนิ ทิพจักขุทั้งหลาย จ ด้วย อุปฺปนฺนานิ เกิดขึ้นแล้ว, จ ก็ ตํ การณํ ข้อนั้น โหติ ย่อมมี สจฺจกิริยาย เพราะการกระทำซึ่งสัจจะ.
ยํ ปน สุตฺเต วุตฺตํ ‘มํสจกฺขุสฺมิํ นฏฺเฐ อเหตุสฺมิํ อวตฺถุสฺมิํ นตฺถิ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปฺปาโท’ติฯ ตํ ภาวนามยํ จกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวเมตํ, มหาราช, ธาเรหี’’ติฯ	ปน แต่ว่า ยํ วจนํ ข้อความใด ภควตา อันพระผู้มีพระภาค วุตฺตํ ตรัสแล้ว สุตฺเต ในพระสูตร อิติ ว่า อุปฺปาโท การเกิดขึ้น ทิพฺพจกฺขุสฺส แห่งทิพจักขุ มํสจกฺขุสฺมิํ ในที่มังสจักษุ นฏฺเฐ เสียหายแล้ว อเหตุสฺมิํ ในที่อันไม่มีเหตุ อวตฺถุสฺมิํ ในที่อันไม่มีวัตถุ  นตฺถิ ย่อมไม่มี ดังนี้, ตํ วจนํ ข้อความนั้น ภควตา อันพระผู้มีพระภาค วุตฺตํ ตรัสแล้ว สนฺธาย หมายเอา จกฺขุํ ซึ่งจักษุ ภาวนามยํ อันสำเร็จจากภาวนา[14], มหาราช มหาบพิตร ตฺวํ ขอพระองค์ ธาเรหิ จงทรงจำไว้ (รับรู้) เอตํ ซึ่งเหตุนั้น เอวํ อย่างนี้เถิด ดังนี้[15].
‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, สุนิพฺเพฐิโต ปญฺโห, สุนิทฺทิฏฺโฐ นิคฺคโห, สุมทฺทิตา ปรวาทา, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ	มิลินฺโท ราชา พระเจ้ามิลินท์ อาห ตรัสแล้ว อิติ ว่า ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนผู้เจริญ, สาธุ ดีจริง, ปญฺโห ปัญหา ตยา อันท่าน สุนิพฺเพฐิโต แก้ไว้ดีแล้ว, นิคฺคโห นิคคหธรรม (ธรรมสำหรับกำราบวาทะของฝ่ายตรงข้าม) ตยา อันท่าน สุนิทฺทิฏฺโฐ แสดงไขดีแล้ว, ปรวาทา ปรวาทะ ตยา อันท่าน สุมทฺทิตา ย่ำยีดีแล้ว, อหํ ข้าพเจ้า สมฺปฏิจฺฉามิ ขอยอมรับ เอตํ การณํ ซึ่งเหตุนั้น เอวํ อย่างนี้ ตถา โดยประการนั้น ดังนี้.
สิวิราชจกฺขุทานปญฺโห ปญฺจโมฯ	สิวิราชจกฺขุทานปญฺโห สีวิราชจักขุทานปัญหา ปญฺจโม ที่ ๕ นิฏฺฐิโต จบแล้ว

---

[1] ทิพจักขุ ในพระสูตรนี้ได้แก่ ญาณจักษุที่เกิดขึ้นเพราะกำลังแห่งการเจริญวิริยะ มีอานุภาพดุจจักษุของเทวดา ที่สามารถรับอารมณ์แม้ไกลเป็นต้นได้ มีวิเคราะห์ว่า ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ จักษุเพียงดังทิพย์ (จักษุอันเป็นของเทวดา เรียกว่า ทิพฺพจกฺขุ). 

ทิพจักษุมี ๒ อย่าง คือ (๑) ปสาทจักษุ อันเป็นทิพย์ ของเทวดาทั้งหลาย ที่เกิดแต่สุจริตกรรมไม่ถูกน้ำดี เสมหะ และเลือดเป็นต้นปิดบัง สามารถรับอารมณ์แม้ไกลได้ เพราะพ้นจากอุปกิเลส (สิ่งทำให้หม่นหมอง), (๒) ญาณจักษุ ชื่อว่า เป็นทิพยจักษุ เพราะได้มาด้วยสามารถแห่งทิพวิหารธรรม เพราะอาศัยทิพวิหารธรรมของตน เพราะรุ่งโรจน์มากด้วยการกำหนดอาโลกกสิณ และแม้เพราะมีการกระทำไปได้กว้างขวาง โดยการเห็นรูปที่อยู่นอกกำแพงเป็นต้น (ขุ.อิติ.อฏฺ.๖๑ จกฺขุสุตฺต.). แต่ทิพยจักษุในที่นี้ ไม่ใช่จักษุทิพย์ที่ตรัสไว้ในพระสูตรนั้น อีกทั้งไม่ใช่ทิพยจักษุของเทวดา แต่เป็นสัจจปารมิตาจักษุ (จักษุที่เกิดจากสัจจบารมี) มีอานุภาพในการมองเห็นดุจทิพยจักษุทุกประการ.

[2] กสฏ ศัพท์ อรรถกถามิลินท์ แก้เป็น กจวร เศษขยะ, ของเสีย, กาก  ในที่นี้ท่านนำศัพท์นี้มาใช้เทียบกับขยะที่หมายถึงใช้ไม่ได้แล้ว เสียหายแล้วคือ สิ่งบกพร่อง.

[3] เมื่อไม่มีประสาทตา อันเป็นวัตถุคือที่ตั้งอาศัยแห่งจักขุวิญญาณ แม้ทิพยจักษุก็เกิดไม่ได้ เพราะประสาทตานั้นก็เป็นเหตุเบื้องต้นแห่งทิพยจักษุ.

[4] เมื่อพระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพระเจ้าสีวิ ณ กรุงอริฏฐปุระ แคว้นสีวิ ทรงยินดีมีพระทัยน้อมไปในการบริจาคทานเป็นอย่างยิ่ง ทรงดำริในพระทัยว่า อย่าว่าแต่วัตถุภายนอกเลย แม้วัตถุภายในคืออวัยวะทั้งหลายรวมทั้งนัยน์ตาทั้ง ๒ ข้าง หากมีคนมาขอเราก็จักให้. ท่านท้าวสักกะทรงทราบพระดำริข้อนี้ ใคร่จะทดลอง จึงทรงแปลงร่างเป็นพราหมณ์แก่ตาบอด ทูลขอแบ่งพระจักษุพระเจ้าสีวิข้างหนึ่ง พระเจ้าสีวิครั้นถูกพราหมณ์ทูลขอพระจักษุเช่นนั้น ก็ทรงเกิดความบันเทิงรื่นเริงในพระทัยอย่างยิ่ง ทรงควักพระจักษุทั้ง ๒ ข้างมอบให้ไป ท้าวสักกะทรงกระทำให้เพศพราหมณ์หายไป แสดงองค์เบื้องพระพักตร์พระเจ้าสีวิ ตรัสสรรเสริญชมเชยพระเจ้าสีวิเป็นอันมาก ทรงแนะนำให้พระเจ้าสีวิกระทำสัจจกิริยา เพื่อพระจักษุจะได้บังเกิดขึ้นอีก เมื่อพระเจ้าสีวิทรงกระทำสัจจกิริยาครั้งแรกอย่างนี้ว่า บุคคลผู้ขัดสนจนยาก มีชื่อโคตรต่าง ๆ กันมาเพื่อขอเรา แม้เขาขอนัยน์ตาทั้ง ๒ เขาก็ย่อมเป็นคนที่น่ารักสำหรับเรา ด้วยสัจจวาจาข้อนี้ ขอนัยน์ตาจงเกิดแก่เราเถิด ดังนี้ พระจักษุข้างที่ ๑ ก็เกิดขึ้นแก่พระองค์ เมื่อทรงกระทำสัจจกิริยาตรัสพระสัจจวาจาเป็นครั้งที่ ๒ ว่า พราหมณ์ผู้ใดขัดสนจนยาก มาเพื่อจะขอเรา กล่าวว่า ขอพระองค์จงพระราชทานพระจักษุแก่หม่อมฉันเถิด เราก็ได้ให้นัยน์ตาทั้ง ๒ แก่พราหมณ์ผู้นั้นแล้ว ปีติได้ซึมซาบจิตใจเรายิ่งขึ้นอีก ทั้งโสมนัสอันมีกำลังมิใช่น้อย หาประมาณมิได้ ก็ได้เกิดขึ้นแล้วแก่เรา ด้วยสัจจวาจานี้ ขอนัยน์ตาข้างที่ ๒ จงเกิดขึ้นแก่เราเถิด ดังนี้ พระจักษุข้างที่ ๒ ก็เกิดแก่พระองค์. ก็พระจักษุทั้ง ๒ ข้างนั้น ไม่ใช่จักษุตามปกติ เพราะไม่ทรงอาจทำจักษุที่ทรงมอบให้แก่พราหมณ์นั้นไปแล้ว ให้หวนกลับมามีแก่พระองค์ได้อีก ทั้งไม่ใช่ทิพยจักษุ เพราะเป็นธรรมดาว่า ทิพยจักษุที่เป็นอภิญญา อันเป็นอานิสงส์ของการเจริญสมาธิ จักไม่เกิดแก่บุคคลผู้มีจักษุวัตถุ เสียหาย พิการ และทิพยจักษุอันเกิดจากวิบากของกรรม อย่างทิพยจักษุของพวกเทวดาทั้งหลาย ก็ไม่มีแก่ผู้เป็นมนุษย์ แต่กล่าวได้ว่า เป็นสัจจปารมิตาจักษุ (จักษุที่เกิดจากสัจจบารมี) มีอานุภาพในการมองเห็นดุจทิพยจักษุทุกประการ หรือเพราะเหตุที่มีอานุภาพอย่างนั้น จะเรียกว่าทิพยจักษุก็ได้ แต่เป็นทิพยจักษุพิเศษอย่างหนึ่งต่างหากจากทิพยจักษุที่เหลือ ซึ่งเกิดจากสัจจบารมีเท่านั้น. (ไชยวัฒน์ กปิลกาญจน์ : มิลินทปัญหาแปล)

[5] พระเจ้ามิลินท์สงสัยว่า มีข้อความสองอย่างคือ (๑) พระเจ้าสีวิพระราชทานดวงพระเนตรเป็นคนบอด แต่มีทิพจักษุเกิดขึ้นอีก (๒) พระพุทธองค์ตรัสไว้ในพระสูตรโดยนัยว่า ทิพจักษุไม่เกิดหากมังสจักษุเสียหายแล้ว. สองข้อความนี้ขัดแย้งกัน คือ  ถ้าพระเจ้าสีวิ ได้พระราชทานดวงตาให้แก่ยาจกแล้ว ทิพจักษุไม่ควรเกิดขึ้น เพราะทิพจักษุจะต้องเกิดขึ้นในที่มีมังสจักษุบริบูรณ์ เพราะมังสจักษุเป็นเหตุเป็นที่ตั้งอาศัยของทิพจักษุ. ถ้าทิพจักษุเกิดขึ้นได้  แสดงว่า พระเจ้าสีวิ ก็ไม่ได้พระราชทานดวงตา เพราะต้องมีมังสจักษุสมบูรณ์. เพราะฉะนั้น ข้อความที่พระพุทธองค์ตรัสไว้โดยนัยว่า ทิพจักษุไม่เกิดในมีมังสจักษุเสียหายแล้ว ในที่ไม่มีเหตุ ไม่มีจักษุวัตถุ ก็ไม่ถูกต้อง.  ถ้าทิพจักษุเกิดขึ้นแก่พระเจ้าสีวิจริง ก็แสดงว่า การที่ทรงพระราชทานดวงพระเนตรของพระองค์ก็ไม่จริง ไม่ถูกต้อง.

[6] ในที่นี้พระเถระหมายถึงทิพจักขุญาณที่เกิดขึ้นด้วยกำลังภาวนา. คัมภีร์อรรถกถาอิติวุตตกะ จักขุสูตร อธิบายว่า ความเป็นไปของมังสจักษุ เป็นเหตุแห่งทิพจักขุ. เพราะทิพจักขุเกิดขึ้น เพราะมีจักษุปกติไม่เสียหาย เพราะพระโยคีครั้นขยายอาโลกกสิณแล้วจึงทำทิพจักขุญาณให้เกิดขึ้นได้ และทิพจักขุนั้น จะเว้นจากอุคคหนิมิตที่เกิดจากการเพ่งดูด้วยมังสจักษุไม่ได้.

[7] คำว่า ทำสัจจกิริยา คือการตั้งจิตปรารถนาความสำเร็จในสิ่งที่ประสงค์ ด้วยการกล่าวคำสัตย์ ยืนยันถึงความเป็นผู้ตั้งใจไว้ก่อนว่า จะทำอย่างนึ้ แล้วในภายหลังก็สามารถทำอย่างนั้นได้จริง ของตน.

[8] ข้อนี้หมายถึง การที่ฝนตกใหญ่ด้วยอำนาจของการสวดสัจจาธิษฐาน จะมีด้วยเหตุอื่นซึ่งพวกเขาได้สั่งสมไว้ในอากาศก็หามิได้. ฉบับไทย ปาฐะ เป็น "ยถา มหาราช เย  เกจิ  สิทฺธา  สจฺจมนุคายนฺติ  มหาเมโฆ  ปวสฺสตูติ,  เตสํ สจฺจมนุคีตาย  สห  วาจาย มหาเมโฆ  ปวสฺสติ  ฯ  อปิ  นุ  โข  มหาราช  อตฺถิ  อากาเส  วสฺสสฺส  เหตุ  สนฺนิจิโต เยน  เหตุนา  มหาเมโฆ  ปวสฺสตีติ  ฯ และฉบับแปลมหามกุฏแปลว่า ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนว่า  ผูสําเร็จสัจจะเหลาใดเหลาหนึ่ง พร่ําขับคําสัตย์ ว่า เมฆใหญ่ จงให้ฝนตก ดังนี้, เมฆใหญ่ ให้ฝนตกพร้อมด้วยความพร่ำคำสัตย์ ของผู้สำเร็จสัจจะเหล่านั้น, เออก็ มหาเมฆให้ฝนตกด้วยเหตุใด เหตุนั้น เป็นเหตุแห่งฝนสะสมอยู่แล้ว มีในอากาศหรือ ขอถวายพระพร. อีกฉบับหนึ่งแปลว่า ขอถวายพระพร เปรียบเหมือนว่า สัตว์เหล่าใดพวกใดพวกหนึ่ง กล่าวสัจจอธิษฐานว่า ขอฝนห่าใหญ่จงโปรยปรายลงมา ดังนี้ ฝนห่าใหญ่ก็ย่อมโปรยปรายลงมาพร้อมกับเสียงกล่าวสัจจอธิษฐานของสัตว์เหล่านั้น ขอถวายพระพร สัตว์เหล่านั้นมีการสั่งสมเหตุที่ทำให้ฝนตกไว้ในอากาศ ด้วยคิดว่า จะเป็นเหตุให้ฝนห่าใหญ่ตกลงมา ดังนี้ หรือไร ?”

[9] คำว่า เหตุตามปกติแห่งทิพยจักษุ คือ พระเจ้าสีวิราชามิได้ทรงมีฌานสมาธิ อันเป็นเหตุตามปกติ คือเป็นบริกรรม และเป็นบาทแห่งความเกิดขึ้น แห่งทิพยจักษุ.

[10] คือ สัจจะเท่านั้นเป็นเหตุในที่ไม่น่าจะเกิดขึ้นเหตุการณ์นี้ คือ การที่ไฟที่ลุกโพลงขนาดนี้จะดับลงได้.

[11] เพิ่มเข้ามาตามปาฐะของฉบับไทย.

[12]  ฉบับไทยปาฐะเป็น มหาคงฺคาย  อุทกกีฬํ กีฬนฺโต  มหาคงฺคํ  สมฺปุณฺณํ  นวสลิเลน ปญฺจโยชนสตายามํ  โยชนปุถุลํ  สนฺทมานํ  ทิสฺวา... ทิสฺวา ทอดพระเนตรแล้ว มหาคงฺคํ ซึ่งแม่น้ำใหญ่ชื่อว่าคงคา สมติตฺถิกํ มีน้ำเสมอด้วยตลิ่ง สมฺภริตํ อันปริ่มแล้ว ปญฺจโยชนสตายามํ อันยาวด้วยโยชน์ ๕๐๐ โยชนปุถุลํ อันกว้างโดยโยชน์หนึ่ง สนฺทมานํ ไหลไปอยู่. 

[13] ฉบับไทยเป็น ชนวิลุมปิตาย ผู้เที่ยวปล้นประชาชน

[14] หมายความว่า คำนั้นหมายเอาทิพยจักษุที่เป็นอภิญญา อันเป็นอานิสงส์แห่งสมาธิ ที่บังเกิดเพราะสมาธิภาวนา.

[15] พระนาคเสนชี้แจงข้อเท็จจริงมาขี้แจงให้เห็นว่าทั้งสองแห่งไม่ขัดแย้งกัน ดังนี้ คือ มังสจักษุอันเป็นเหตุให้เกิดให้ทิพยจักษุได้ ในกรณีที่ทิพยจักษุนั้นจะต้องเกิดจากกำลังแห่งภาวนา เป็นอภิญญาประเภทหนึ่งเรียกว่า ทิพพจักษุ หรือ ญาณจักษุ (ขุ.อิติ.๒๕/๖๑ จักขุสูตร) แต่ในที่นี้ เป็นทิพจักษุที่เกิดขึ้นเพราะเหตุพิเศษคือสัจจบารมี โดยที่ผู้ตั้งมั่นในสัจจะแล้ว ระลึกถึงสัจจะ เรียกโดยทั่วไปในคัมภีร์ว่า ทำสัจจกิริยา คือการตั้งจิตปรารถนาความสำเร็จในสิ่งที่ประสงค์ ด้วยการกล่าวคำสัตย์ ยืนยันถึงความเป็นผู้ตั้งใจไว้ก่อนว่า จะทำอย่างนึ้ แล้วในภายหลังก็สามารถทำอย่างนั้นได้จริงของตน ดังนั้น การที่ทิพจักษุเกิดขึ้นแด่พระเจ้าสีวิอีก ทั้งที่ทรงมีดวงพระเนตรเสียหายแล้ว ก็เพราะการทำสัจจกิริยาเท่านั้น ไม่ใช่ทิพจักษุที่เกิดจากำลังแห่งภาวนา อีกทั้งไม่ใช่ทิพจักขุโดยวิบาก คือ ทิพจักขุของเทวดาทั้งหลาย.