วิเคราะห์ศัพท์ในคาถาพาหุง (๕/๘)

วิเคราะห์ศัพท์ในคาถาพาหุง (๕/๘)

กตฺวาน กฏฺฐมุทรํ อิว คพฺภินียา

จิญฺจาย ทุฏฺฐวจนํ ชนกายมชฺเฌ

สนฺเตน โสมวิธินา ชิตวา มุนินฺโท

ตนฺเตชสา ภวตุ เต ชยมงฺคลานิ.

มุนินฺโท พระจอมมุนีพุทธเจ้า ชิตวา ทรงชนะ ทุฏฺฐวจนํ วาจาชั่วช้า จิญฺจาย ของนางจิญจมาณวิกา กตฺวาน ผู้ซึ่งกระทำ กฏฺฐํ ท่อนไม้กลม อุทรํ ให้เป็นบุตรในท้อง อิว แล้วแสร้ง คพฺภินิยา เป็นหญิงมีครรภ์ โสมวิธินา ด้วยวิธีเยือกเย็น (คือสมาธิบารมี) สนฺเตน คือการระงับพระหฤทัย และพระวาจา ชนกายมชฺเฌ ในท่ามกลางหมู่ชน.ตนฺเตชสา ด้วยอานุภาพของพระพุทธชัยมงคลนั้น ชยมงฺคลานิ ขอชัยมงคล ภวตุ จงมี เต แก่ท่าน.

 ชัยมงคลคาถาที่ ๕ นี้ ปรากฏในธัมมปทัฏฐกถา ภาค ๖ จิณจมาณวิกาวัตถุ.

..................

[๕] กตฺวาน กฏฺฐมุทรํ อิว คพฺภินียา

จิญฺจาย ทุฏฺฐวจนํ ชนกายมชฺเฌ

สนฺเตน โสมวิธินา ชิตวา มุนินฺโท

ตนฺเตชสา ภวตุ เต ชยมงฺคลานิ.

---

               ๑. กตฺวาน (กร + ตฺวาน) เพราะกระทำแล้ว

               กร ธาตุ = การทำ (กรเณ) + ตฺวาน ปัจจัย ในอรรถเหตุ. เป็นบทแสดงเหตุใน คพฺภินียา

              

               ๒. กฏฺฐํ อุทรํ (กฏฺฐ + อํ + อุทรํ + อํ) ซึ่งท่อนไม้ ให้เป็นท้อง

               กฏฺฐ ท่อนไม้ + อํ ทุติยาวิภัตติ ในอรรถกรรม เป็นบทกรรม ในบทว่า  กตฺวาน

               อุทร ท้อง + อํ ทุติยาวิภัตติ ในอรรถวิกติกรรม เป็นบทวิกติกรรม ในบทว่า  กฏฺฐํ

              

               ๓. อิว คพฺภินียา (คพฺภ + อี + อินี + ส วิภัตติ)  เหมือนหญิงมีครรภ์

               อิว เหมือน นิบาตแสดงอุปมา

               คพฺภินี = หญิงมีครรภ์

               คพฺโภ อสฺสา อตฺถีติ คพฺภินี.

               หญิงผู้มีครรภ์ ชื่อว่า คพฺภินี

               เป็นวิเสสนะของบทว่า จิญฺจาย ในข้อที่ ๔.

 

               ๔. จิญฺจาย (จิญฺจา + ส ฉัฏฐีวิภัตติ) แห่งนางจิญจา.

               เป็นบทสัมพันธะของบทว่า ทุฏฺฐวจนํ ในข้อที่ ๕.

 

               ๕. ทุฏฺฐวจนํ (ทุฏฺฐ + วจน + อํ ทุติยวิภัตติ)

               ทุฏฺฐ[1] (ทุ ชั่ว + ฐา ธาตุ มีอรรถว่า ปวตฺตน เป็นไป  + ต) ชั่วช้า, ไม่ดี

               ฐาติ ปวตฺตติ อสุนฺทรภาเวนาติ ทุฏฺฐํ (วจนํ)

               คำพูด อันเป็นไปโดยเป็นคำพูดไม่ดี ชื่อว่า ทุฏฺฐ

               ทุฏฺฐํ วจนํ ทุฏฺฐวจนํ

               คำพูดอันชั่วช้า ชื่อว่า ทุฏฺฐวจนํ

               ลง อํ ทุติยาวิภัตติ เป็นบทกรรมในบทว่า ชิตวา

 

               ๖. ชนกายมชฺเฌ (ชนกาย + มชฺฌ + สฺมิํ วิภัตติ)

ชน ประชาชน

กาย หมู่

มชฺเฌ ในท่ามกลาง

ชนานํ กาโย ชนกาโย

หมู่แห่งชน ชื่อว่า ชนกาย.

ชนกายสฺส มชฺโฌ ชนกายมชฺโฌ, ตสฺมิํ.

ท่ามกลางแห่งหมู่แห่งประชาชน ชื่อว่า ชนกายมชฺฌ. ในท่ามกลางแห่งหมู่แห่งประชาชนนั้น.

เป็นบทอาธาระ ของบทว่า โสมวิธินา.

              

               ๗.สนฺเตน (สนฺต + นา ตติยาวิภัตติ)  สงบ เป็นวิเสสนะของบทว่า โสมวิธินา ในข้อที่ ๘

              

               ๘.โสมวิธินา (โสม + วิธิ + นา ตติยาวิภัตติ) ด้วยวิธีคือความเยือกเย็น

               ความเยือกเย็น, ความอ่อนโยน[2]

               โสม เอว วิธิ โสมวิธิ.

               วิธีคือความเยือกเย็น

               ลง นา ตติยาวิภัตติ เป็นบทกรณะใน ชิตวา

 

***

แสดงการวิเคราะห์ศัพท์

ในคาถามีคำเริ่มต้นว่า กตฺวาน จบ

---

---

[1] อีกนัยหนึ่ง มาจาก ทุส ประทุษร้าย + ต  ผู้ถูกประทุษร้าย หมายถึง กุทฺธ (โกธสหิต)  ผู้มีความโกรธ กุทฺธ โกธสหิตฯ ทูสิต อปฺปิย ผู้ทำตัวไม่น่ารัก ทุฏฺฐสฺส วจนํ ทุฏฺฐวจนํ คำพูดแห่งบุคคลผู้อันโทษประทุษร้ายแล้ว ชื่อว่า ทุฏฺฐวจนํ.(ธาน.และธาน.ฏี. ๑๐๗๗)

 

[2] โสม ศัพท์นี้ น่าจะหมายถึง โสมฺม ดังที่มาในคัมภีร์ต่างๆ ใช้คำว่า โสมฺมภาว อาจเป็นได้ว่า มีการทำให้เป็นทีฆะเพื่อรักษาฉันท์ โดยทำมวิสัญโญคเหลือ โสม และท่านแสดงไว้โดยเป็นภาวปธาน (ภาวปธาน ศัพท์นั้น มีอรรถภาวะแต่ไม่มีภาวศัพท์เหลืออยู่ บางครั้งเรียกว่า ภาวโลป)

ในกรณีที่เป็น โสมฺมภาว นี้ จะได้ความหมายโดยตรงซึ่งแปลว่า ความเยือกเย็น โดยเป็นอาการหนึ่งของอโทสะ คือ ความไม่โกรธ. ก็ความไม่โกรธนี้ มีอาการปรากฏที่แสดงออกมาดุจพระจันทร์วันเพ็ญ โดยนัยนี้ หมายถึง พระพุทธองค์ทรงชนะนางจิญจมานวิกา ด้วยความเยือกเย็น เพราะเป็นอาการของความไม่โกรธ ดังคัมภีร์อรรถกถาธรรมสังคณี ความว่า โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิย อโทสะ มีภาวะที่เยือกเย็นเป็นอาการที่ปรากฏ เหมือนพระจันทร์วันเพ็ญฯ (อภิ.สํ.อ). และบางแห่งใช้หมายถึงความเยือกเย็น (สีตลภาว) และความอ่อนโยน (มุทุภาว) (อภิ.ตาร.ฏี. เก่า).